Temat cyfrowych podręczników stał się tematem numer jeden na rynku wydawniczym. Branża EdTech rozwija się dynamicznie [1], a globalna pandemia znacznie przyspieszyła ten proces. Zwiększyły się zarówno wydatki własne na rozwój w tym obszarze, jak i wielkość inwestycji zewnętrznych w te technologie. Podręczniki w papierowej wersji wciąż są podstawowym instrumentem nauczania, jednak w tej postaci nie zaspokajają już w pełni potrzeb współczesnego nauczyciela ani oczekiwań ucznia nowoczesnej szkoły.

Wydawnictwa idąc z duchem czasu i odpowiadając na to zapotrzebowanie digitalizują treści podręczników, publikując je przede wszystkim jako PDF, e-book bądź e-coursebook. Te cyfrowe wersje podręczników różnią się pod względem przygotowania, dystrybucji, a przede wszystkim użytkowania wynikającego z ich specyficznych cech.

Magiczny PDF

What does PDF stand for? | Adobe Document Cloud, YouTube

Za popularnością formatu PDF stoi jego uniwersalność. Portable Document Format jest rozwiązaniem, które pozwala na otworzenie pliku w dowolnym systemie, za pomocą jednego z wielu dedykowanych temu programów czy nawet przeglądarki internetowej, w dokładnie takiej postaci w jakiej zapisał go jego autor [2]. Dziś brzmi to może dziwnie, ale jeszcze w latach 90.różnica w wyglądzie tego samego pliku otwartego w różnych systemach (Mac, Windows, UNIX czy MS DOS) stanowiła poważne utrudnienie. Obecnie każdy korzystający z dokumentu w formacie PDF, widzi go dokładnie tak samo, niezależnie od oprogramowania czy systemu.

W miarę rozwoju technologii oraz zwiększania się dostępności różnego typu urządzeń mobilnych zunifikowanie wyglądu pliku okazało się problematyczne. Mimo że współczesny PDF umożliwia korzystanie z hiperlinków wewnątrz dokumentu, odsyła do witryn internetowych czy dodatkowych plików (nagrań, filmów etc.) oraz posiada opcję dającego się wypełnić formularza, to jednak w dalszym ciągu jego format pozostaje jednakowy dla wszystkich urządzeń na jakich jest wyświetlany. Zatem strona podręcznika, która  świetnie będzie prezentować się na monitorze 21”, na smartfonie na ogół będzie nieczytelna. Aby zapoznać się z jej treścią konieczne będzie ciągłe zoomowanie i nieustanne przewijanie. Każdy, kto próbował się tak uczyć, wie jak bardzo jest to niewygodne i jak trudno przyswoić jakiekolwiek treści tą drogą. Nic dziwnego, że niełatwo o zwolenników czytania beletrystyki w formacie PDF na smartfonach. O problemach, z jakimi wiązałoby się korzystanie z podręczników w takiej postaci, nawet nie wspomnę.

Znaczącym ograniczeniem formatu PDF jest także niemożność wejścia w interakcję z jego użytkownikiem. PDF nie daje możliwości automatycznego sprawdzania odpowiedzi, nie wyświetli przykładowych rozwiązań w zadaniach otwartych ani nie zaproponuje dodatkowych ćwiczeń, gdy uczeń słabo wykona ćwiczenie.

Z punktu widzenia wydawnictwa oraz autora format PDF ma jeszcze jedną, bardzo istotną wadę – nie zapewnia praktycznie żadnej realnej ochrony przed kopiowaniem i nielegalnym udostępnianiem publikacji. Nawet jeśli ustawimy hasło dostępu, nie mamy szans na weryfikację jak i komu jest przekazywane. Popularne wprowadzanie znaku wodnego również nie powstrzyma kogoś, kto świadomie w sposób nielegalny pobiera lub udostępnia materiał. Co prawda istnieje technologia DRM, wprowadzająca ograniczenia dotyczące nieautoryzowanego korzystania z PDF (dotyczy to również e-booków), jednakże nie jest to rozwiązanie idealne ani niestety szczelne. Wystarczy chwila i nieco chęci, a popularna wyszukiwarka podpowie każdemu, jakie są sposoby na obejście tego zabezpieczenia.

Podsumowując, należy podkreślić, że PDF raz opublikowany i wprowadzony na rynek wydawniczy szybko zaczyna żyć swoim życiem. Kontrola nad nim jest praktycznie niemożliwa, staje się on powszechnie dostępny i niekoniecznie przynosi dochód wydawnictwu czy autorowi.

Dobre słowo o e-booku

Pojawienie się e-booka miało zrewolucjonizować elektroniczne publikacje i otworzyć nowe możliwości dla rynku podręczników. Popularne formaty MOBI i EPUB są oparte na językach, odpowiednio – XHTML i HTML. Do korzystania z e-booka konieczny jest odpowiedni czytnik tego formatu lub oprogramowanie pozwalające używać go na komputerach czy smartfonach. W odróżnieniu od formatu PDF, tekst e-booka może dopasowywać się do rozmiarów czytnika, zaś użytkownik jest w stanie dopasować tekst do swoich preferencji – np. wielkość i rodzaj czcionki. Jest to ogromne ułatwienie, poprawiające komfort czytania i szczególnie cenne dla osób, które mają problemy ze wzrokiem.

Podobnie jak w przypadku formatu PDF – w zależności od wersji programu, mamy dostępną także ograniczoną interakcję z treścią – w tekście można wyszukiwać strony i pojedyncze słowa, dodawać zakładki i wpisywać proste notatki. Jeśli czytnik ma połączenie z internetem lub zainstalowany słownik – można dodać opcję tłumaczenia słówek [3]. Zazwyczaj jednak na tych funkcjach jego sposoby na interakcję z odbiorcą się kończą. W dalszym ciągu jest to zamknięty format.

Ambitne założenia popularyzacji e-booków skoncentrowały się na łatwym i wygodnym dostępie do literatury. W tej dziedzinie, publikacja elektroniczna sprawdza się doskonale – minimalizuje ciężar i objętość książek, pozwala na czytanie dosłownie wszędzie, daje dostęp do beletrystyki z całego świata. Jednak nie jest to rozwiązanie efektywne, jeśli chodzi o interaktywne nauczanie. E-book nie pozwoli na automatyczne sprawdzanie poprawności wykonanych ćwiczeń, nie zorganizuje systematycznej powtórki nowo poznanego słownictwa (brak uniwersalnej aplikacji), nie zapewni również interakcji z grupą na lekcji online czy w trakcie nauki z wykorzystaniem tablicy interaktywnej. Dla lektury – tak, ale do nauki – jest to zbyt ograniczone rozwiązanie.

Czas na e-coursebook

Od 2012 roku zaufanie wydawców edukacyjnych zdobywa technologia e-coursebook. Digitalizacja podręcznika w tej formie opiera się na stworzeniu przy pomocy prostego kreatora interaktywnych ćwiczeń i materiałów, które są następnie podlinkowane do wersji PDF podręcznika. Dzięki temu prostemu zabiegowi podręcznik zachowuje wszystkie walory estetyczne, a jego użytkownik pracuje z w pełni interaktywnymi materiałami: ćwiczeniami, tabelami, fiszkami.

Interaktywność e-coursebooków otworzyła nowe możliwości w zakresie samodzielnego uczenia się oraz pracy na zajęciach grupowych. Nic zatem dziwnego, że zarówno nauczyciele, jak i uczniowie cenią sobie najwyżej naukę z tym „żywym podręcznikiem”.

Działanie e-coursebooka można porównać do kursu online:

• pracujemy z interaktywnym materiałem, a zatem każde ćwiczenie, quiz, test, krzyżówkę możemy rozwiązywać (wielokrotnie) i od razu uzyskiwać wyniki, a przy zadaniach otwartych mamy możliwość porównania swoich odpowiedzi z propozycjami autorów,
• jeśli uczymy się języka obcego, e-coursebook pozwoli nam na sprawdzenie nieznanych słówek, a wbudowany słownik będzie nieodzowną pomocą przy pracy z tekstami i dialogami,
• i wreszcie po części zastępuje nauczyciela: ułatwia śledzenie własnych postępów w nauce, angażuje i motywuje do dalszej pracy.

Ta ostatnia cecha jest dziś szczególnie ważna dla uczniów, a także nauczycieli. Edukacja online w trakcie pandemii odsłoniła mankamenty większości rozwiązań z obszaru EdTech i pokazała, jak bardzo materiał, z którym pracujemy wpływa na motywację i zaangażowanie uczących się oraz jak może skomplikować bądź ułatwić pracę nauczającym.

Istotnym problemem w nauczaniu online była konieczność używania różnych programów i aplikacji w tym samym czasie, co było główną przyczyną  niezadowolenia użytkowników i obniżenia motywacji do dalszego działania. Wdrożenie technologii e-coursebook skutecznie eliminuje ten problem – wszystkie niezbędne narzędzia do prowadzenia lekcji znajdują się w zintegrowanej z e-coursebookiem Wirtualnej Klasie. Ale to tylko jeden z elementów utrzymania zaangażowania użytkowników.

Uczniowie używający e-coursebooka aktywnie biorą udział w lekcji. Nawet jeśli w danym momencie nie korzystają z pomocy nauczyciela, mogą indywidualnie pracować z przerabianym materiałem. Każdy użytkownik w zależności od typu zadania (np. uzupełnianie luk, łączenie elementów, testy, krzyżówki, quizy itd.) może wpisywać, przeciągać lub zaznaczać odpowiedzi w swoim tempie, a następnie dokonywać autokorekty i weryfikować nabytą wiedzę, dzięki funkcji automatycznego sprawdzania. Nikt już nie traci czasu na szukanie klucza, jedno kliknięcie sprawia, że potwierdzenie wyniku i właściwe odpowiedzi pojawią się same w odpowiadających lukach.

Dla nauczyciela praca z wykorzystaniem e-coursebooka to także ogromne ułatwienie – pozwala zaoszczędzić czas na przygotowywaniu lekcji, sprawdzaniu zadanych prac i testów. Przygotowując materiał na zajęcia nauczyciel może w ramach jednej lekcji szybko i w łatwy sposób łączyć ze sobą różne e-coursebooki, multimedia oraz własne ćwiczenia interaktywne, gry i quizy. Wszystkie te elementy lekcji pojawią się studentom bez konieczności otwierania zewnętrznych linków czy uruchamiania dodatkowych aplikacji.

Wielkim atutem z perspektywy nauczyciela jest to, że w trakcie zajęć widzi on odpowiedzi każdego ucznia w czasie wykonywania zadania i jest w stanie na bieżąco weryfikować odpowiedzi poszczególnych uczniów bądź całej grupy jednocześnie. Jednym kliknięciem może on wyczyścić błędne odpowiedzi lub pokazać rozwiązanie zarówno wybranego przykładu, jak i całości zadania. Prace domowe z e- coursebooka oraz testy również są sprawdzane automatycznie.

Jak widać ani format PDF, ani e-book nie pozwalają na opisane powyżej rozwiązania.

Przyszłość cyfrowych podręczników

Z e-coursebooka możemy korzystać praktycznie wszędzie, na dowolnym urządzeniu z dostępem do internetu. Jego pełna responsywność sprawdzi się zarówno na smartfonie, komputerze, jak i na tablicy interaktywnej. Można z niego korzystać podczas samodzielnej nauki, lekcji online oraz lekcji w klasie z nauczycielem. Ponadto e-coursebook jest zintegrowany z platformą e-school.eu oraz Wirtualną Klasą, co w praktyce czyni z niego zupełnie nowe narzędzie, nieporównywalne z PDF czy e-bookiem tak w kwestii wygody użytkowania, jak i jakości oraz efektywności nauczania.

Przyjrzyjmy się jeszcze kwestii nielegalnej sprzedaży i udostępniania podręczników, będącej kluczowym problemem, z którym muszą się mierzyć wydawnictwa i autorzy. Bezpieczeństwo publikacji, trudne do osiągnięcia w przypadku formatu PDF czy e-booka, jest zagwarantowane w przypadku e-coursebooka. Każdy e-coursbook jest przypisywany do konta konkretnego użytkownika. Jego funkcjonowanie można porównać do rozwiązania, jakie przyjęły największe serwisy gamingowe. Posiadacz e-coursebooka nie ma możliwości jego powielania, odsprzedaży czy przekazania go komuś innemu. Opcje takie jak drukowanie, czy częściowe wykorzystanie są możliwe jedynie, gdy wydawnictwo lub autor materiału wyrazi na to zgodę lub świadomie udostępni te treści.

[1] Raport HolonIQ, Education in 2030

[2] https://blog.adobe.com/en/publish/2015/06/18/zmwho-created-pdf#gs.hnpym0

[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Ebook